Betrokkenheid van de Belgische spoorwegen bij de deportaties tijdens de Tweede Wereldoorlog: de Groep van Wijzen presenteert zijn conclusies aan de federale regering

In december 2023 heeft een studie van CegeSoma (het Studiecentrum voor Oorlog en Samenleving van het Rijksarchief), uitgevoerd op gezamenlijk verzoek van de Senaat en de Minister van Mobiliteit, concrete elementen aan het licht gebracht over de betrokkenheid van de Belgische spoorwegen bij de deportatie van Joden, Roma, politieke gevangenen en dwangarbeiders tijdens de Tweede Wereldoorlog. In het kader van deze onthullingen en aangezien deze feiten een collectieve historische verantwoordelijkheid inhouden, heeft de federale regering, op voorstel van de minister van Mobiliteit, een Groep van Wijzen opgericht die zich moet buigen over de opvolging van de conclusies van deze studie.

De Groep van Wijzen kreeg een mandaat om rond drie gebieden te werken: het bekendmaken van de waarheid, de overdracht verzekeren en vormen van herstel voorstellen.

De Groep van Wijzen die bestond uit twaalf leden met uiteenlopende achtergronden op vlak van geslacht, leeftijd, taal, profiel en gevoeligheden, kwam tussen 27 maart en 25 november 2024 tien keer achter gesloten deuren bijeen. Hij werkte volledig onafhankelijk, met logistieke steun van de Senaat.

De Groep baseerde zich op de conclusies van de historische CegeSoma-studie, op hoorzittingen met belanghebbenden en op schriftelijke adviezen. Hij onderzocht in het bijzonder Belgische en buitenlandse precedenten op het vlak van trauma erkenning en herstel. Hij heeft geluisterd naar belanghebbenden om suggesties te formuleren voor acties die moeten worden ondernomen op het gebied van herstel voor de slachtoffers en de overdracht en verspreiding van de historische waarheid. De resultaten van hun werk werden vastgelegd in het rapport dat op vrijdag 17 januari werd voorgesteld.

In zijn conclusies deed de Groep van Wijzen dertig aanbevelingen, gericht op concrete en haalbare acties. Deze omvatten de voortzetting, uitbreiding en financiering van herdenkingsinitiatieven, de verbetering van het statuut van de slachtoffers, het aanbieden van officiële verontschuldigingen door de NMBS, de uitwerking van verschillende communicatie-initiatieven gericht op het grote publiek en in het bijzonder op de jongere generatie, met het oog op de bewustmaking van de realiteit die door de historische studie aan het licht wordt gebracht, de ontwikkeling van educatieve instrumenten, enz. De Groep benadrukt het belang van de versterking van de coördinatie van de bestaande maatregelen en initiatieven op het vlak van herdenking, onderwijs en de versterking van het burgerschap, evenals de evaluatie ervan.

Françoise Tulkens, Voorzitster van de Groep van Wijzen: « Dit verslag is een belangrijke stap in het proces van erkenning en herstel en onderstreept tegelijkertijd de dringende behoefte aan actie in het licht van de hedendaagse uitdagingen. Het herinnert ons eraan dat herdenken niet alleen een manier is om terug te kijken, maar ook een essentieel instrument om een waakzamere en veerkrachtigere samenleving op te bouwen. De plicht om de waarheid te vertellen en door te geven is onvolledig als we ons alleen richten op de feiten, zonder een scherp bewustzijn te behouden van de mechanismen die de excessen en hun fatale gevolgen mogelijk maakten of aanmoedigden. In dit opzicht moeten er lessen worden getrokken uit het historisch onderzoek. »

Deze lessen hebben enerzijds betrekking op de versterking van de bestuursregels en anderzijds op de opleiding van het personeel in de openbare sector, in de brede zin van het woord, en in de privésector, in maatschappelijke kwesties en kritisch denken, en in het bijzonder in het omgaan met morele dilemma's. Deze mechanismen zijn essentieel, zo benadrukt de Groep, om de rechtsstaat en de democratische weerbaarheid van onze instellingen, administraties en bedrijven te behouden en om het respect voor fundamentele rechten te garanderen. Ze zijn essentieel voor het heden en de toekomst, om ervoor te zorgen dat het verleden zich nooit meer herhaalt.

De Groep van Wijzen heeft deze aanbevelingen voorgelegd aan de huidige regering en roept op om ze uit te voeren. Ze moeten worden opgenomen in de volgende Algemene Beleidsverklaring.µ

Georges Gilkinet, Minister van Mobiliteit : « Het werk dat in dit verslag wordt voorgesteld is opmerkelijk door zijn scherpzinnigheid en subtiliteit over zo'n belangrijk en delicaat onderwerp. Ik wil Françoise Tulkens en alle leden van de Groep van Wijzen bedanken voor de rijkdom van hun analyse en voor deze verfijnde voorstellen. Het begrijpen van het oorlogsverleden van de spoorwegen in ons land was een complexe oefening, maar is relevanter dan ooit, nu we kwaad waarvan we dachten dat het tot het verleden behoorde, zoals racisme, antisemitisme, de afwijzing van anders-zijn, intolerantie en haat zaaiende taal weer zien opduiken. In dit opzicht ben ik hen bijzonder dankbaar dat ze hun missie op voorbeeldige wijze hebben vervuld en het debat niet alleen over de spoorwegen hebben gevoerd. Hun conclusies en aanbevelingen moeten nu zo breed mogelijk bekend worden gemaakt en moeten verder leven in het publieke debat. Het werk van waarheidsvinding, overdracht en herstel dat is gestart, moet worden voortgezet in een geest van dialoog en consensusvorming, zodat we het verleden kunnen blijven helen en licht kunnen werpen op de toekomst.

Valérie De Bue, Voorzitster van de Senaat : « Dit rapport is een beslissende stap in de erkenning en het begrip van de historische verantwoordelijkheden die verbonden zijn aan de rol van de Belgische spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Senaat is er trots op een centrale rol te hebben gespeeld in dit proces, eerst door het onderzoek van CegeSoma mogelijk te maken en vervolgens door het werk van de Groep van Wijzen te ondersteunen.

De aanbevelingen zijn zowel diepgaand als concreet. Ze nodigen ons uit om de herinnering aan de slachtoffers levend te houden, om deze essentiële lessen door te geven aan toekomstige generaties en om actie te ondernemen zodat dergelijke tragedies nooit meer gebeuren.

Ik wil mevrouw Françoise Tulkens, de Groep van Wijzen en onderzoeker Nico Wouters bedanken voor de kwaliteit van hun werk en de federale regering voor haar engagement. Deze collectieve inspanningen getuigen van onze gemeenschappelijke wil om een collectief geheugen op te bouwen dat gebaseerd is op waarheid en waardigheid. De Senaat zal deze aanbevelingen met de grootste aandacht bestuderen.

Deze herinneringsplicht is niet alleen een blik op het verleden, maar ook een engagement voor de toekomst, om onze democratische instellingen te versterken en het respect voor de grondrechten te garanderen.»